Taban ve Tavan*

*Bu söyleşi yazısında kullanılan ‘taban-tavan’ ibareleri, yazıda kullanılan örneklerle ilişkili olması nedeniyle yazılmıştır. Zira yazarlar olarak biz, bu kelimeleri kişilere yönelik bir hakaret olarak saymakla birlikte kullanmayı da kat’i olarak reddediyoruz. 

“Hiç kimse siz izin vermediğiniz müddetçe, size kendinizi değersiz hissettiremez.” 

  -Eleanor Roosevelt

Geçenlerde Allience of Shared Values (AFVS, Ortak Değerler Birliği) bir bildirge yayınlayarak Hizmet Hareketi'nin değişim adına yaptığı faaliyetleri 'üstü örtülü' bir şekilde kamuoyu ile paylaştı. Yazıyı derin derin nefes alıp kendimi sakinleştirmeden bitiremedim. Bildirgede kullanılan üslûp ve hitab tarzları asıl değişmesi gereken faktörlerin değişmediğinin bir ispatıydı. Evet, yazıda Hizmet Hareketi’nin asıl yükünü sırtında taşıyan ve samimiyetle hizmet eden insanlardan ‘taban’ diye bahsedilmesi, ikinci sınıf insanlarmış gibi hitap edilmesi, değişim için atılan adımların yüzeysel kaldığını ve asıl problemlerle hâlâ tam olarak yüzleşilemediğinin veya yüzleşmek istenmediğinin bir göstergesiydi.

Hizmet Hareketi’nin içinde bulunduğu durumun bir "intractable conflict" yani "içinden çıkılması zor bir problem" olduğunu geçen ayki problem-analiz yazımda bahsetmiştim. Durum böyle olunca, bu karmaşık problemin yapıcı bir şekilde çözülebilmesi için konuyu birden fazla yönüyle ele almak gerekiyor. Ama probleme çözüm üretmeye başlamadan önce anlaşmazlıkları besleyen faktörleri bir bir tespit etmemiz ve karşımızda bulunan sistemin nasıl işlediğini anlamamız gerekli. Geçenki yazımda haysiyet ihlâllerinden bahsetmiştim, bu yazımda ise Hizmet Hareketi’nin üzerine bina edilmiş sistemin baskıcı yönetimine ve bu baskının sonucunda oluşan gruplaşma ve kutuplaşmaya dikkat çekeceğim, yani tavan ve tabana. Asıl ve doğru tabiri ile ezen ile ezilene. 

Yazımın ana teması olan 'içselleştirilmiş eziklik' (internalized oppression) ve 'içselleştirilmiş ayrıcalık' (internalized privilege) konusunun detaylarına inmeden önce "baskı (oppression)" ne demektir ona bir göz atalım. 

Baskı, topluluklarda içinde bir grup insanın daha fazla güce, ayrıcalığa ve imtiyaza sahip olması ve bu güç ve ayrıcalığı diğer insanların üzerinde üstünlük kurmak için kullanmasıyla oluşur. Baskının birçok çeşidi vardır. Toplumun yapısına göre birden fazla yöntem aynı anda kullanılabilir. Bu sadece devletlere, topluluklara has bir özellik değil, ikili ilişkilerde, iş ilişkilerinde, evliliklerde (hatta kişinin kendi kendine bile) görülebilen bir durumdur. Ama ben şimdilik konuyu, toplumdaki insan ilişkilerine bakan yönü ile ele alacağım. Bir örnek vermek gerekirse; erkek, evin maddî geçimini sağladığı ve kendini cinsiyetinden dolayı eşinden üstün gördüğü için, hanımının üzerine otorite kurması, yaşam alanını kısıtlaması, alınacak kararlarda eşine danışmaması ya da ona yeterince söz hakkı tanımaması baskıcı bir aile yapısına bir işarettir. Erkek kendi üstünlüğüne inandığı için de hanımının fikirlerini önemsemez, hatta aldığı kararlar sorgulandığı zaman öfkelenir, sinirlenir ve eşinin bu sorgulayıcı tavrını otoritesine bir tehdit olarak görür. Kadın kendi fikrinin önemli, değerli olduğuna ve dikkate alınması gerektiğinde ısrar ederse bu sefer koca hakaretlere başlar, eşine ezici ve haysiyet yaralayıcı laflar söyler ve onu susturma yoluna gider. Aklının kıt olduğunu, her şeye aklının er(e)meyeceğini, sanki kendisi olmazsa yaşayamayacakmış gibi telkinlerde bulunur ona her fırsatta. Ve kadın, eğer dikkatli davranmazsa, zamanla eşinin bu ikinci sınıf insan muamelesini içselleştirmeye, sanki söylediklerini gerçekmiş gibi algılamaya başlar ve en sonunda da sorgulama yetisini kaybeder. Ona göre artık eşi her şeyi en iyi biliyordur ve bundan dolayı da kararları o vermelidir, zira kendisi artık sorgulama ve kritik düşünme kabiliyetini yitirmiştir. 

Şimdi gelelim 'İçselleştirilmiş eziklik' ve 'İçselleştirilmiş ayrıcalık' terimlerine. İçselleştirilmiş eziklik, kişinin kendisi hakkında verilen negatif ve yanlış mesajları içselleştirmesi ve bunların doğru olduğunu düşünmesi, kabullenmesi ve buna inanarak yaşaması halidir, az önceki kadın örneğinde olduğu gibi. İçselleştirilmiş ayrıcalık ise bunun tam zıttı. Kişi kendini diğer insanlardan üstün görür ve bu üstünlüğüne kendini inandırır. Alt seviyede gördüğü insanların onun üstünlüğünü kabul etmelerini bekler ve bunu sorgulamalarına tahammül edemez. Beklediği saygınlığı bulamadığında da hırçınlaşır. Herkes onu dinlemelidir, zira her şeyi en iyi o bilir. Davranışlarını ve kararlarını sorgulayanları da susturmaya çalışır; az önceki erkek örneğinde olduğu gibi. 

​

Neden bu konuyu seçtim? Çünkü Hizmet Hareketi’nin içindeki anlaşmazlıkları tetikleyen ve besleyen faktörlerden biri de bu; yani taban (ezilen kesim) ve tavan (ayrıcalıklı kesim) arasındaki derin uçurum. Hizmet felsefesinin ve sayın Gülen’in öğretilerinin zamanla suistimal edilmesiyle ortaya "gücün derecesine göre kurulmuş sistem (Powerarchy)" çıktı. Bireylere verilen değer insan olmasına değil sistem içindeki konumlarına ve ayrıcalıklarına göre belirlenmeye başlandı. Sistemin genelinde eksik olan 'kontrol ve denge mekanizması', böyle bir sonucun ortaya çıkmasında etkili bir faktördür. 

​

Konuda daha fazla ilerlemeden şu acı gerçeği de dile getireyim; gücü kolay elde eden ve bulunduğu konuma hak ettiği için değil de kayırma ile gelen insanlar o koltukları rızası ile bırakmazlar. Tarihte böyle bir şey yok. Ben duymadım. Adalet ve eşitlik mi istiyorsun, her daim bunları savunacaksın. Yapılan haksızlık karşısında hakkını mı istiyorsun, hakkını arayacaksın. Bunu sana kimse gönlünün rızasıyla durup dururken vermez ya da sen beklemeyeceksin. Bunu da buraya not düştükten sonra yazıma devam ediyorum.

İçselleştirilmiş eziklik nasıl oluşur, sebepleri nelerdir? 

Dışarıdan bize yöneltilen negatif mesajları gerçekmiş gibi algılamak, kabullenmek ve ona göre yaşamak demiştik en başta. Fakat ilk duyduğunda bu mesajlar ve söylemler negatif görünmeyebilir sana ama yaşadıkların, duydukların ve tecrübelerin ile yoğrulunca aslında beyninin bunları negatif kaydettiğini görürsün. Sürekli aynı veya benzeri mesajları aldığında da bunları içselleştirir ve doğruluğunu veya yanlışlığını düşünmeden bunları kabul edersin. Akla yatkın olması için kadın-erkek üzerinden klasik bir örnek vereyim. Yaşadığın toplumda sürekli "erkek kadından güçlüdür" mesajını aldığını düşün. Beynin bunu otomatik olarak "erkekler güçlü, kadınlar zayıf" diye kaydeder. Daha sonra bunu kendine uyarlar ve içselleştirirsin; "Ben kadınım, bundan dolayı güçsüzüm." Daha sonra içselleştirdiğin, kendinle bütünleştirdiğin bu algı, davranışlarına yansımaya başlar. "Duygusallığını kadınlığına verir ve bunu bir zayıflık olarak görmeye başlarsın. Duygusal olduğun için de liderlik konumlarına kadınların değil erkeklerin layık olduğuna inanır, erkekleri kadın liderlere tercih eder ve desteklersin." Artık, lider kelimesini her duyduğunda aklına direkt 'erkek' gelir. Yani Lider=Erkek. "Liderler sadece erkek midir, kadın lider de olur mu?" gibi soruları beyin atlar, zira sorgulama yetisi devre dışı kalmıştır. Bu kısır döngüye girmiş bir insanı algılarının yanlış olduğuna inandırmak da hayli zor bir iştir. Anlamaz, anlamak istemez. Anlamak için konfor alanını terk etmesi gerekir ki, bu da kişi tarafından gayret ister. Kimseye anlamak istediğinden daha fazlasını maalesef ki anlatamazsın.

Benzer algı yöntemleri Hizmet Hareketi içinde de kullanılıyor. Şimdi, az önce kullandığım modeli, Hizmet Hareketi içinde sıkça kullanılan bir söylemi de alıntı yaparak aşağıda şemalaştıracağım:

​

​